Truyện ngắn Đôi mắt của Nam Cao kể về sự lệch lạc trong con mắt của một trí thức thành thị nhìn những người dân quê, đã đi vào kinh điển. Nó chưa bao giờ lỗi thời, thậm chí Đôi mắt đang có một phiên bản mới nghiêm trọng hơn, có nguy cơ làm sai lệch chính sách vĩ mô.
Chuyện của khói rơm rạ Tết mới rồi, người Hà Nội lại nói về “đào Nhật Tân” như một khuynh hướng từ quá khứ. Giống bích đào thuần chủng tại đây đã đi vào huyền thoại. Song giờ làm gì còn đào Nhật Tân. Nông dân trồng đào ở ngoại ô Thủ đô có thời gian phải “dạt” ra bờ sông Hồng trồng đào vì 90% quy mô đất bị đưa vào thiết-kế, xây các khu nhà to đẹp. Hiện thời, ý thức được thực tế một loại gen đào quý chuẩn bị mất đi, người ta lại đang muốn xây khu bảo tàng nó ở... Quận Long Biên. “Khi dân chúng đòi hỏi bảo tồn đào Nhật Tân, Cơ quan quản lý mặc nhiên giải đáp quận Tây Hồ không còn đất (!?)” - báo điện tử Đảng Cộng Sản viết trong bài “Lạ thật, đào Nhật Tân bảo tồn ở Long Biên”. Báo khẳng định đào Nhật Tân có nguy cơ tuyệt chủng chính là lệch lạc sắp-xếp. Sự “bình thản” ấy liệu có phải là một phiên bản tiên tiến truyện Đôi mắt của những người muốn có các KĐT đẹp, chưa mỗi tháng“ăn đời ở kiếp” với cây đào như nông dân nhằm- biết yêu nó? Hãy triển khai đi tìm ở mức cách trong “đôi mắt” giữa “phố” và “quê” từ một thứ khăng khít chặt chẽ với cuộc sống nông nghiệp: rơm rạ. Trong quá khứ, rơm rạ là nguồn chất đốt và chăn nuôi gia súc chính-yếu. Mỗi nóc nông gia thôn đều có cây rơm để đun bếp và cho trâu bò ăn trong mùa đông. Song các năm mới đây, khi nấu gas rất rẻ và trâu bò cũng không còn khá nhiều như trước thì sau vụ gặt, nông dân không còn biết làm gì với rơm rạ: họ vun lại thành đống và đốt ngay trên đường làng. Khói bay vào trong TP. Hà Nội các ngày quẩn gió, khói mù mịt đường như sương mù tháng giêng. Bà con TP vô vàn khó chịu. Hãy dạo loanh quanh các trang mạng đặng thấy cử chỉ của họ. Các bài viết chủ yếu tụ hợp biểu đạt sự bực mình của người Thành phố. “Rơm rạ do nông dân đốt sau khi thu hoạch lúa chính là “thủ phạm” khiến Hà Nội chìm trong sương mù” - một trang tin sử dụng ngôn ngữ khảo sát. “Khói đốt rơm rạ “bức tử” người đi đường” - một tác giả khác sử dụng từ mạnh hơn, song song yêu cầu chính quyền “phòng tránh tình trạng này”. Suốt không ít năm, tuyến đề tài này cứ đến mùa đốt rơm là được khai thác, hầu như chơi có quan điểm nào từ phía nông dân. Trong những đoạn chất vấn chỉ thấy người dân Hà Nội ca cẩm. Năm này qua năm khác, chuỗi ý kiến dày đặc này - với chủ ngữ là “Thủ đô” - tạo bắt mắt về việc Hà Nội là nạn nhân của một hành vi ác ý nào đó. “Thủ đô Hà Nội lại bị hun... Khói” - một trang mạng giật tít đầy bức bối. Có một vấn đề rất minh bạch tại đây: nông dân không biết làm ra làm sao với rơm rạ ngoài việc đốt. Và ở trong Thành phố lớn - nơi tập hợp những người được hướng dẫn luyện tập tốt hơn về tư duy kinh tế, khoa học, phần nhiều ý kiến là than van. Rất ít người nhìn từ bên gian lao của nông dân đặng nêu ra giải pháp cho họ. Và khi một vài nhà nghiên cứu nêu ra phương thức, thí dụ như biến rơm rạ thành phân bón, chúng cũng được ứng dụng rất vụng về... Việc đốt rơm rạ hay không chính là "bài toán" của đường lối. Nhưng chính sách được đưa ra theo “góc nhìn TP”: những văn bản hướng tới điều cần đượcxem xét này này tại các cấp địa phương hầu như là “cấm” đốt rơm rạ. Chưa thấy có chính sách “áp dụng phương pháp thanh toán rơm rạ mới” một cách gay cấn. Khi thành thị được thiên vị “Thành kiến đô thị” (urban bias) là cách nhìn nhận được giáo sư Michael Lipton nêu ra năm 1977. Cho đến nay, nó vẫn đang gây khá nhiều bàn cãi, song quan niệm của Lipton đã đóng góp|chung tay quá nhiều cho các công trình khoa học và dự án kinh tế ở các đất nước đang phát triển. “Định kiến thành phố” được Ngân hàng thế giới đáng chú ý để mắt trong khá nhiều dự án và điều tra của họ. Ý-kiến này diễn đạt một mô hình, trong đó các người Thành phố, vốn có lợi ích và trái đất quan khác hẳn so với người ở nông thôn mà lại có tác động mạnh hơn đến chính sách, sẽ kiến tạo các chính sách thiên lệch và không có lợi chung cho cả thảy quốc gia. Nó rất đáng hỏi han tại nước ta, nơi phần lớn dân số vẫn sống ở nông thôn. Một trong những hình ảnh rõ nhất của “định kiến đô thị” chính là “thành kiến truyền thông”. Truyền thông, như khá nhiều mặt hàng tiêu thụ khác, hướng tới đối tượng người mua quan-trọng là các thành thị và cũng mang định kiến. Trong một hội thảo về chủ trương ở Nam Á cách đây khá lâu, nhà báo danh vọng người Sri Lanka Lakshman Gunasekera kể một câu chuyện về hai trận lũ ở quê hương ông đầu thập kỷ 1990. Tháng 7-1992, một trận lụt tấn công Thủ đô Colombo của Sri Lanka khiến vài nghìn -nhà bị tác động. Hết thảy nền truyền thông nước này, với cả thảy sức lực, chạy theo sự kiện này trong nhiều tháng ròng rã, gây áp lực lên chính quyền đòi tìm ra người chịu trách nhiệm cho hệ thống cấp thoát nước của Hà Nội. Tới tháng 12-1993, một trận lũ lớn quét qua 1/3 đất nước, số người bị ảnh hưởng không ít hơn gấp bội song theo nghiên cứu của Gunasekera, số lượng bài viết về sự kiện này không bằng một nửa. Đó kiên cố là một kịch bản quen thuộc ở nhiều đất nước. Ở Haiti, đất nước nghèo vẫn đang oằn mình chống lại nạn đói, nhất là sau thảm họa địa chấn năm 2010, kịch bản của “định kiến thành thị” thậm chí là còn đáng sợ hơn: không ít nhà quan sát khẳng định có sự phân bổ không đều trong lương thực cứu trợ giữa Thủ đô Port-au-Prince và những vùng nông thôn. Tại đất nước này, chỉ ít lâu sau thảm họa địa chấn xảy đến, hàng triệu USD đã được rót vốn vào đổi mới lại... SVĐ đất nước. Người TP và nông thôn, với các điều khoản quần chúng không giống nhau, có trái đất quan không giống nhau: có thể một bà con ở đô thị lớn sẽ muốn con em mình được học bằng sách giáo khoa điện tử; song những trường học nông thôn thậm chí thiếu cả các quyển sách tham khảo bình thường. Người Thành phố muốn Bộ Nông nghiệp và tăng trưởng nông thôn giải trình về hoa quả nhập cảng từ Úc, trong lúc người nông thôn sẽ chỉ hào hứng đến đường lối cho hoa quả họ đang trồng. Trên trái đất vững chắc không chỉ có một SVĐ quốc gia Haiti, chỉ có điều nó được mở màn theo các cách không giống nhau và đôi khi người ta không cảm giác tài nguyên đang được phân bổ theo một “thành kiến thành thị”. Cách thức nào cho định kiến?
Hãy thử nhìn nhận từ vài bình diện trong dư luận nước ta: vấn đề “Y đức” được quy kết và chỉ trích kịch liệt bằng những vụ việc tiêu cực diễn ra tại các TP lớn. Hầu hết quên mất phần lớn bác sĩ vẫn làm việc ở nông thôn, nơi người dân đôi khi không có tiền nhằm- mua một viên thuốc cảm chứ đừng nói tới đưa - nhận phong bì. Chính sách Y tế có nguy cơ được dựng lên bằng định kiến. Vấn đề “du lịch” được đồng hóa với nghệ thuật nhiếp ảnh - theo hệ đáng giá của thời đại Facebook. Không có tiến triển lâu bền, không có bảo tàng văn hóa. Các người trẻ sẵn sàng giẫm nát công viên cải của cư dân, nhóm lửa đốt cháy cả nhà sàn, xả rác trắng đồi, chứ đừng nói tới tăng trưởng bền vững. Giữa năm 2014, một cựu lãnh đạo của Đài BBC, Heather Hancock, đã cùng những cộng sự viết một báo cáo “hạch tội” BBC vì “định kiến thành phố”. Theo phân tích của Hancock, tuy rằng có tới 12 triệu người Anh vẫn đang sống ở nông thôn, nhưng đài quốc gia đang dành một thời lượng quá lớn cho các nội dung thành phố, từ giới ngôi sao tiêu khiển đến những chuyên gia ở thành phố, khiến khán giả và cả cổ đông của đài này bức bối. Ở nước ta hiện nay vẫn thiếu những Cơ quan xem xét ngăn cách dành cho giới truyền thông, -hay- sự “kiểm soát chéo” giữa những sắp đặt truyền thông trong việc phân bổ đề tài đặng phục vụ hữu ích tốt nhất. Rèn-luyện cũng có thể trở thành nơi tạo ra “định kiến thành thị”, khi khối lượng những chuyên gia rèn-luyện, các trường ĐH chủ yếu tụ họp ở Thành phố. Minh họa không khó khăn nhất: các nội dung về nông nghiệp, nông thôn trong sách giáo khoa hoàn toàn có thể trở thành “học gạo” khi nhiều học sinh TP không có dịp may tiếp cận trực tiếp với nông thôn để hiểu và san sẻ với các vùng này. Các chương trình ngoại khóa nhằm xong- góc nhìn của những em về quốc gia là rất cần thiết. Đi cùng với lệnh cấm đốt rơm rạ trên ruộng tại Mỹ là một loạt cách thức cho nông dân: những nhà máy chế tạo rơm rạ thành ethanol, thành giấy, các cách thức vùi rơm rạ vào đất. Nếu đường lối chỉ được đưa ra một chiều “cấm”, có cảm thấy nó chỉ hướng tới việc làm vui lòng các người đang bị “hun khói” trong thành thị. Có một tình trạng tâm lý phổ biến là nếu người ta nhìn vào một ảnh chụp tập thể, việc đầu tiên họ sẽ làm là đi tìm mặt mình trong đó. Việc nói cho mỗi cá nhân về các cá nhân khác đang tồn tại cùng họ là điều rất quan trọng trong việc xóa bỏ những định kiến. ĐỨC HOÀNG |
